Oldambtster boerderijen: een bedreigd erfgoed in een prachtig landschap
In het kader van een aantal lezingen over bedreigd erfgoed vond zondagmiddag 28 januari 2024 een tweegesprek plaats tussen onze voorzitter van de SLO Harm Evert Waalkens en de wethouder Ger Kleine over de bedreiging van de monumentale Boerderijen in het Oldambtster landschap. Op deze middag gingen, onder leiding van Goos Gosling-Slotegraaf, voorzitter van Heemschut Groningen, beide ‘vertegenwoordigers’ van de twee richtingen waaruit de redding van de Oldambtster boerderijen moet komen,- resp. die van de Oldambtsters, de bewoners van het gebied, én die van de overheid -, het gesprek aan. Deze middag heeft meerdere invalshoeken van de omgang met bedreigd erfgoed vanuit de visie van de SLO, en de initiatieven die vanuit de overheid genomen zijn, onder de aandacht gebracht.
Hiernavolgend vindt u een samenvatting van deze tweespraak.
Boerderijen als boekensteunen in een landschap
Harm Evert Waalkens, geboren Finnerwolmer en groot fan van het Oldambtster landschap, is voorzitter van Stichting Landschap Oldambt. Een stichting die zich sinds begin 2000 inzet om het unieke polderlandschap , inclusief de boerderijen, te behouden, herstellen en verder te ontwikkelen.
Hij breekt om te beginnen een lans voor het op alle mogelijke manieren onder de aandacht brengen van al het prachtigs dat het Oldambt te bieden heeft en daar de verhalen over te vertellen en de geschiedenis ervan door te geven.
Het gaat dan over de ruimte, de duisternis, de stilte, de openheid, de eindeloze horizon en het oneindige uitzicht. Het landschap en de bebouwing laten de geschiedenis zien en lezen, waarvan de inpolderingen en bedijkingen, de dorpen en de bebouwingslinten, de arbeidershuisjes én de monumentale boerderijen de typische kenmerken zijn. Hij schetst een beleving waarin de boerderijen als boekensteunen in een landschap fungeren.
Een van de activiteiten van de Stichting Landschap Oldambt, de SLO, is om samen met de Stichting de Klerck-Mellema, het online ‘boerderijenboek’ over de boerderijen in het Oldambt te actualiseren. Op de website www.boerderijenboekoldambt.nl staan de gegevens van ruim 240 adressen van boerderijen, hun bewoners en hun geschiedenis.
Vijfpuntenprogramma
Wat de problematiek van deze middag betreft heeft de SLO een vijfpuntenprogramma:
Ten eerste moet er voor veel boerderijen toegewerkt worden naar herbestemming, omdat de oorspronkelijke functie van agrarisch bedrijf niet meer is of niet meer voldoet om het pand in de lucht te houden.
Ten tweede moet er gerenoveerd worden onder architectuur, omdat alleen met de hulp van een gespecialiseerde architect cultuurhistorische, monumentale waarden goed behouden en geïntegreerd kunnen worden. Een hele uitdaging, blijkt uit ervaring.
Ten derde moet er ingezet worden op, ook ingrijpende, aanpassingen, zoals het woonhuis restaureren maar het (niet meer functionele) schuurgedeelte slopen, waarna er natuurlijk ook iets met het erf moet gebeuren.
Ten vierde: sloop. Het meest dramatische en rigoureuze besluit dat er over een in (ernstig) verval geraakte, niet meer te redden boerderij genomen kan worden.
Nederland houdt van ‘opgeruimd staat netjes’, maar met het totaal verdwijnen van een boerderij verdwijnt ook z’n geschiedenis, z’n afdruk in het landschap, z’n monumentale positie als onderdeel van het geheel. Toch zou volgens Harm Evert Waalkens de gemeente, samen met de Provincie, een sloopfonds moeten opzetten…
Als vijfde een mooie variant op sloop; een gewilde, min of meer geleide verruïnering van het gebouw en de plek. Laat het pand vervallen maar wel zichtbaar blijven. Langzaam verdwijnt de cultuur en transformeert het terug naar natuur. Een ecologische stepstone en rustpunt in de verder uiterst efficiënt beheerde en strak getrokken omgeving.
De bedreigde paleizen van de graanrepubliek en gemeentelijk beleid
Oldambtster wethouder van o.a. cultureel erfgoed Ger Klein presenteert deze middag de feiten en de genomen gemeentelijke stappen wat de bedreigde paleizen van de graanrepubliek Oost-Groningen betreft.
Er staan er nog 342 van overeind, sommige in volle en goed onderhouden glorie, sommige in (meer of minder ernstige) staat van verval. Daarvan hebben er 260 een erfgoedstatus, de rest is vogelvrij.
Het Oldambt kampt met vele bedreigingen: in het oosten is een forse bodemdaling gaande ten gevolge van zg. veenoxidatie (wel 80 cm in enkele jaren tijd) en het westelijk deel is bevingsgebied. Dit verklaart de extra schade en herstelnoodzaak bovenop het gewone, reguliere onderhoud, dat al gauw zo’n 30.000 euro per jaar kost.
Een ‘dikke boer’ weet dat, houdt er rekening mee en kan dat wel opbrengen, maar hoeveel ‘dikke boeren’ zijn er nog?
Ongeveer de helft van de historische boerderijen is agrarisch in gebruik. Met die boerderijen gaat het relatief goed.
Ongeveer 40% van de boerderijen heeft achterstallig onderhoud, van een relatief lichte achterstand tot bijna volledige ruïnering.
En ongeveer 5% van betreffende boerderijen staat leeg. Niet alles is te behouden.
Boerderijenprogramma Oldambt
De gemeente Oldambt heeft vier avonden belegd voor en met ‘zijn’ boerderij-eigenaren. Ongeveer de helft was daarop aanwezig; het waren erg emotionele bijeenkomsten. De nood bleek hoog en velen dachten dat de gemeente de boerderijen nu wel zou komen redden. Dat bleek weliswaar ijdele hoop, maar wel zijn er een aantal hoopgevende initiatieven genomendie perspectief bieden op een ‘volgend leven’ voor ernstig bedreigde erfgoederen.
Uit deze boerderij-eigenaren heeft een 50-tal zich gemeld voor de Werkgroep Boerderij, eigenaren die gezamenlijk met de gemeente willen optrekken in hun strijd tegen het verval.
En in december 2023 is, ondanks aanvankelijk protest van de Communistische Partij voor zoveel aandacht voor de boeren kapitalisten, het Boerderijenprogramma Oldambt vastgesteld door de Oldambtster gemeenteraad, waardoor er nu concreet aan de slag gegaan kan worden.
Boerderijenloket
Er was al eerder uitgebreid onderzoek gedaan door Libau, kennisorganisatie voor cultureel erfgoed in Groningen en Drenthe, dat geresulteerd heeft in een rapport met heel concrete aanbevelingen. Een daarvan was de instelling van een Boerderijenloket, waar eigenaren hulp en advies kunnen krijgen op het gebied van regelgeving, vergunningen en subsidies en begeleid worden bij bv. bestemmingsverandering, onderhoud en exploitatie van hun cultureel erfgoed. Dat komt er nu op korte termijn.
Oldambt de status van Nationaal Landschap?
Voor de toekomst wil wethouder Ger Klein onderzoeken of het Oldambt de status van Nationaal Landschap kan krijgen en tegen 2050 wellicht zelfs die van UNESCO Wereld Erfgoed!
Maar het is nu vooral zaak dat er maatwerk wordt geleverd, elke boerderij is anders en daarom is adaptief beleid noodzakelijk.
Maar het begin ís er!